Khớp háng là gì? Các bài báo nghiên cứu khoa học liên quan

Giới thiệu về khớp háng

Khớp háng là một khớp nối trọng yếu trong hệ vận động của con người, đóng vai trò trung gian giữa thân mình và chi dưới. Về mặt giải phẫu học, đây là một khớp kiểu cầu – ổ chảo (ball-and-socket joint), thuộc nhóm khớp động (diarthrosis), cho phép phạm vi chuyển động rộng ở nhiều mặt phẳng khác nhau. Cấu trúc khớp háng chịu áp lực lớn từ trọng lượng cơ thể và các lực phát sinh trong khi vận động.

Chức năng chính của khớp háng là truyền lực và hỗ trợ cơ thể trong các hoạt động vận động hàng ngày như đi, đứng, ngồi, chạy và nhảy. Khác với khớp vai vốn thiên về linh hoạt, khớp háng phải đảm nhiệm cả hai vai trò: vừa chuyển động linh hoạt, vừa ổn định dưới tải trọng cao. Sự phức tạp này đòi hỏi khớp háng có cấu tạo vững chắc và cơ chế cân bằng lực tối ưu.

Khớp háng khỏe mạnh là điều kiện tiên quyết để duy trì tư thế đúng, thăng bằng ổn định và chức năng vận động bình thường. Khi khớp háng bị tổn thương hoặc thoái hóa, toàn bộ chuỗi cơ xương khớp của chi dưới và cột sống có thể bị ảnh hưởng theo chuỗi.

Cấu trúc giải phẫu của khớp háng

Khớp háng gồm nhiều thành phần phối hợp chặt chẽ với nhau để đảm bảo cả chuyển động và ổn định. Hai thành phần xương chính tạo thành khớp là ổ cối (acetabulum) thuộc xương chậu và chỏm xương đùi (femoral head). Chỏm đùi có dạng hình cầu, khớp vừa vặn với ổ cối – một hốc lõm có viền sụn gọi là viền sụn ổ cối (labrum).

Sụn khớp là lớp mô trơn phủ lên bề mặt tiếp xúc giữa hai đầu xương, giúp giảm ma sát và hấp thụ lực. Dưới đây là bảng mô tả một số cấu trúc chính trong khớp háng:

Thành phần	Vai trò
Ổ cối	Tạo điểm tựa cho chỏm xương đùi
Chỏm xương đùi	Chịu lực nén từ thân mình, thực hiện chuyển động tròn
Sụn khớp	Giảm ma sát, hấp thụ lực va đập
Viền sụn ổ cối (Labrum)	Tăng độ ổn định và làm sâu thêm ổ cối
Chất hoạt dịch	Bôi trơn và nuôi dưỡng sụn

Bao khớp và hệ thống dây chằng bao quanh toàn bộ khớp, tạo thành một lớp vỏ chắc chắn giữ cho hai đầu xương khớp chặt. Một số dây chằng đặc biệt như dây chằng chậu-đùi (iliofemoral ligament) có chức năng hạn chế quá mức các động tác duỗi và xoay.

Ngoài ra, các cơ vùng hông như cơ mông lớn (gluteus maximus), cơ thắt lưng-chậu (iliopsoas), cơ bịt ngoài (obturator externus) và cơ hình lê (piriformis) đều có vai trò hỗ trợ vận động và kiểm soát lực tác động lên khớp háng.

Chức năng sinh lý học của khớp háng

Chức năng vận động của khớp háng được mô tả thông qua sáu chuyển động chính, mỗi chuyển động được điều khiển bởi các nhóm cơ riêng biệt. Các chuyển động bao gồm:

• Gấp (flexion) – do cơ thắt lưng-chậu điều khiển
• Duỗi (extension) – chủ yếu bởi cơ mông lớn
• Dạng (abduction) – cơ mông nhỡ và cơ mông bé
• Khép (adduction) – nhóm cơ khép đùi
• Xoay trong (internal rotation) – do cơ hình lê và cơ bịt trong
• Xoay ngoài (external rotation) – nhóm cơ sâu vùng mông

Khớp háng được thiết kế để duy trì ổn định cả khi chịu tải tĩnh và tải động. Khi đứng yên, trọng lực phân bố đều qua trục xương đùi. Khi vận động như đi bộ hay chạy, khớp háng chịu một lực nén có thể gấp 3 đến 5 lần trọng lượng cơ thể. Cơ chế cân bằng lực này được hỗ trợ bởi hoạt động đồng bộ giữa cơ, dây chằng và phản xạ thần kinh.

Dưới đây là ví dụ về ước tính lực nén lên khớp háng trong các tình huống thường gặp:

Hoạt động	Ước tính lực nén
Đứng yên	0.5–1.0 lần trọng lượng cơ thể
Đi bộ	2.5–3 lần trọng lượng cơ thể
Chạy	4–5 lần trọng lượng cơ thể

Sự phát triển và thay đổi theo thời gian

Khớp háng bắt đầu hình thành từ tuần thứ 8 của thai kỳ và tiếp tục phát triển cho đến khi xương đùi và ổ cối cốt hóa hoàn toàn vào cuối giai đoạn dậy thì. Trong quá trình trưởng thành, sự phát triển cân đối giữa chỏm xương đùi và ổ cối là yếu tố then chốt đảm bảo chức năng khớp.

Qua thời gian, dưới ảnh hưởng của lão hóa, áp lực cơ học lặp lại và vi chấn thương, khớp háng có thể bắt đầu mất dần lớp sụn và giảm khả năng sinh hoạt dịch khớp. Hiện tượng này được xem là tiền đề cho quá trình thoái hóa khớp.

Một số thay đổi sinh lý đáng chú ý của khớp háng theo tuổi tác gồm:

• Giảm độ dày sụn khớp
• Giảm tính đàn hồi của dây chằng
• Giảm lượng dịch khớp được tiết ra
• Hình thành gai xương quanh ổ cối

Ở người cao tuổi, các yếu tố này kết hợp với mật độ xương giảm dẫn đến nguy cơ cao bị đau khớp háng, hạn chế vận động hoặc gãy xương đùi khi té ngã. Việc phát hiện và can thiệp sớm các thay đổi này là rất quan trọng trong y học dự phòng.

Các rối loạn thường gặp ở khớp háng

Khớp háng là khu vực dễ bị tổn thương do trọng lượng lớn và chuyển động lặp đi lặp lại. Các bệnh lý liên quan có thể ảnh hưởng nghiêm trọng đến chất lượng cuộc sống. Một số rối loạn phổ biến bao gồm:

• Thoái hóa khớp háng (Osteoarthritis): xảy ra khi sụn khớp bị mài mòn theo thời gian, gây đau và hạn chế vận động.
• Viêm khớp dạng thấp (Rheumatoid arthritis): bệnh tự miễn làm tổn thương màng hoạt dịch và phá hủy khớp.
• Hoại tử vô mạch chỏm xương đùi (Avascular necrosis): xảy ra khi nguồn cung máu tới chỏm xương đùi bị cắt đứt, thường gặp ở người sử dụng corticosteroid kéo dài.
• Trật khớp háng bẩm sinh (Developmental Dysplasia of the Hip – DDH): là tình trạng khớp háng không phát triển đúng cách ngay từ khi sinh, có thể dẫn đến lệch khớp và hạn chế vận động vĩnh viễn nếu không được điều trị kịp thời. Xem thêm tại CDC – Developmental Dysplasia of the Hip.

Bảng dưới đây tổng hợp một số dấu hiệu điển hình để phân biệt các rối loạn này:

Bệnh lý	Triệu chứng chính	Đối tượng thường gặp
Thoái hóa khớp	Đau khi vận động, cứng khớp sáng sớm, lạo xạo khi xoay khớp	Người trung niên, cao tuổi
Viêm khớp dạng thấp	Sưng nóng khớp, cứng khớp kéo dài > 1 giờ	Phụ nữ tuổi 30–50
Hoại tử chỏm đùi	Đau sâu trong háng, lan xuống đùi, khập khiễng	Người sử dụng steroid, nghiện rượu
Trật khớp bẩm sinh	Khó duỗi chân trẻ, nếp lằn đùi không đối xứng	Trẻ sơ sinh, trẻ nhỏ

Chẩn đoán và hình ảnh học

Để xác định chính xác nguyên nhân gây đau hoặc hạn chế chức năng khớp háng, bác sĩ thường sử dụng kết hợp giữa thăm khám lâm sàng và các kỹ thuật hình ảnh y học:

• X-quang: là bước cơ bản để phát hiện các bất thường về hình dạng xương, hẹp khe khớp, gai xương hay trật khớp.
• CT scan: cung cấp hình ảnh chi tiết và không gian ba chiều của cấu trúc xương khớp, hữu ích trong đánh giá tổn thương phức tạp.
• Cộng hưởng từ (MRI): là tiêu chuẩn vàng để đánh giá mô mềm như sụn khớp, màng hoạt dịch, viền ổ cối và cơ.
• Siêu âm: thường được dùng để phát hiện tràn dịch khớp, đặc biệt ở trẻ em.

Ngoài ra, một số xét nghiệm sinh hóa như tốc độ lắng máu (ESR), CRP hoặc RF có thể được chỉ định nếu nghi ngờ bệnh lý viêm khớp tự miễn.

Điều trị và phục hồi chức năng

Điều trị rối loạn khớp háng phụ thuộc vào nguyên nhân, mức độ tổn thương và tuổi bệnh nhân. Các phương pháp chính bao gồm:

• Điều trị bảo tồn: sử dụng thuốc giảm đau, thuốc chống viêm không steroid (NSAIDs), nghỉ ngơi và tập vật lý trị liệu.
• Tiêm nội khớp: corticosteroid hoặc hyaluronic acid được tiêm trực tiếp vào khớp để giảm đau và cải thiện chức năng.
• Phẫu thuật: khi điều trị nội khoa không hiệu quả. Thường gặp nhất là thay khớp háng toàn phần (AAOS – Total Hip Replacement), một trong những can thiệp thành công nhất trong lĩnh vực phẫu thuật chỉnh hình.

Sau phẫu thuật thay khớp, bệnh nhân cần tuân thủ chương trình phục hồi chức năng với các mục tiêu:

1. Giảm đau, chống phù nề
2. Tăng cường sức mạnh cơ vùng hông
3. Khôi phục dáng đi và khả năng vận động

Việc tập luyện phải được hướng dẫn bởi chuyên gia phục hồi chức năng nhằm tránh trật khớp hoặc làm tổn thương lại vùng mổ.

Cơ học và phân tích lực tác động lên khớp háng

Khớp háng là điểm chịu lực trung tâm trong cơ thể. Khi đứng một chân, lực truyền qua khớp háng có thể lên tới 2.5–3 lần trọng lượng cơ thể. Mô hình sinh cơ học được sử dụng để tính toán lực nén lên khớp như sau:

$F_{hip} = \frac{W \cdot d_{ext}}{d_{int}}$

Trong đó:

• F_hip: lực nén lên khớp háng
• W: trọng lượng cơ thể
• d_ext: khoảng cách từ tâm trọng lực đến trục xoay khớp
• d_int: đòn bẩy sinh học của cơ dạng hông

Cơ mông nhỡ (gluteus medius) là nhóm cơ chính chịu trách nhiệm cân bằng khung chậu trong khi bước đi. Khi yếu đi, hiện tượng “lắc khung chậu” (Trendelenburg gait) sẽ xuất hiện.

Các nghiên cứu lâm sàng cho thấy duy trì sức mạnh cơ hông có thể làm giảm đáng kể nguy cơ tổn thương và cải thiện hiệu suất vận động ở vận động viên và người cao tuổi.

Phòng ngừa và duy trì sức khỏe khớp háng

Bảo vệ khớp háng từ sớm giúp hạn chế nguy cơ thoái hóa và duy trì chức năng vận động lâu dài. Một số biện pháp phòng ngừa đã được khuyến nghị:

• Duy trì cân nặng lý tưởng để giảm áp lực lên khớp
• Chọn hoạt động thể chất ít va đập như bơi lội, đạp xe, yoga
• Thực hiện bài tập tăng cường cơ hông và thăng bằng
• Tránh các tư thế nguy hiểm hoặc vặn xoắn quá mức
• Đi khám định kỳ nếu có tiền sử bệnh lý khớp hoặc chấn thương

Đối với người cao tuổi, việc cải thiện môi trường sống (tránh trơn trượt, lắp tay vịn cầu thang) là thiết yếu nhằm ngăn ngừa té ngã – nguyên nhân chính gây gãy cổ xương đùi và tàn tật.

Tài liệu tham khảo

1. StatPearls - Anatomy, Bony Pelvis and Lower Limb, Hip Joint
2. NIH - Hip Anatomy and Biomechanics
3. Johns Hopkins Medicine – Hip Problems
4. American Academy of Orthopaedic Surgeons (AAOS)
5. CDC – Facts about Developmental Dysplasia of the Hip